SANTA COMPAÑA
QUE É
Segundo National Geographic a Santa Compaña é unha lenda fantástica sobre a procesión de espíritos, que vagan desde as doce da noite ao redor dunha parroquia, co propósito de visitar e advertir a todas as casas onde se vai a producir en breve unha morte. ( ver artigo completo aquí )
Esta crenza popular conta que a Santa Compaña non é só un desfile de ánimas. Esta procesión espectral aparece encabezada, segundo as testemuñas, por unha persoa viva, un mortal que nas súas mans leva ás veces unha cruz e outras un caldeiro con auga.
Séguenlle varios personaxes encapuchados que entoan cánticos e rezos e portan unha vela, así como unha pequena campanilla. Ao seu paso, a Santa Compaña levanta unha densa néboa, vento e, por suposto, un forte cheiro a cera.
 |
| A Santa Compaña-Camilo Diaz Baliño. 1920 |
CANDO SE APARECE
Algunhas persoas din que saen todos os días do ano, outros, que só nas noites de determinadas datas ou días da semana (venres e sábados) ou algúns meses do ano (marzo, outubro e decembro) pero o certo é que todos coinciden en dúas datas sinaladas: a noite de Todos os Santos e a noite de San Xoan polo que, moito ollo por onde camiñades a partir das doce.
COMO PROTEXERSE
A primeira das maneiras de salvarche e unha das máis populares é debuxar un círculo de Salomón no chan e deitarche boca a baixo no seu interior. Isto evitará que as ánimas se decaten da túa presenza e, aínda que pasarán por encima de ti, poderás levantarche unha vez esteas seguro de que xa está lonxe e continuar o teu camiño.
O momento no que o vivo que encabeza a procesión faiche entrega da cruz é moi delicado. Por iso, debes evitar custe o que custe collela e responder "Cruz teño" cos brazos abertos en cruz, o que o obrigará a seguir adiante co seu camiño e ti librarasche de substituílo. É conveniente, segundo a tradición, levar unha cruz encima para estar máis protexido.
Hai tamén algúns amuletos útiles para evitar que a Santa Compaña fágache ir con ela. Son os cornos de escaravello e o allo, os cales debes levar sempre contigo se queres evitar ter que facer fronte a unha situación complicada.
Os amuletos non son as únicas cousas útiles que podes portar para non ter que acompañar ás ánimas. Ter as mans ocupadas cun pau, unha pedra ou calquera outro obxecto dificulta que os mortos poidan darche unha das velas para que os acompañes e que o vivo che faga entrega da cruz.
Estas son só algunhas das formas que a tradición nomea como efectivas para escapar da Santa Compaña. Con todo, a mellor e a que menos sobresaltos pode facerche pasar é tamén a máis sinxela: fuxir. Se vas camiñando e escoitas o ruído de cadeas ou cheiras o fume das velas, cambia o teu roteiro e vaiche da zona para evitar atoparche con estas almas en pena que vagan polas noites . ( ver artigo completo aquí)
-Sal nos petos
-Os Cruceiros
fghjghj
ORIXE
 |
| Representación da Cazaría salvaxe en 1872 polo pintor noruegués Peter Nicolai Arbo |
Os especialistas en mitoloxía celta tamén suxiren vínculos coas procesións bretoas dos mortos. Unha terceira hipótese vincularía á Santa Compaña coa historia galesa dos cans de annwn (o inframundo), unha raza de cans espectrales que participan en cacerías e acompañan as almas dos defuntos.
A vixencia diste mito de relación dos vivos e dos mortos na sociedade galega recoñécese polos testemuños de fontes escritas ao longo da historia e polas hipóteses de estudos.
Pódese ver que é vixente por diversos documentos da Inquisición do século XVI e comezos do XVII, mencionando xa a crenza, en Galicia, de ánimas errantes que non foron nin ao paraíso, nin ao inferno, nin ao purgatorio[3].
Martín Sarmiento, despois da súa viaxe por Galicia, anota que a estantiga é un dos seus nomes particulares pola zona de Ourense. El fora testemuña do mito, xa antigo naqueles tempos, de que xa existía polo menos no século XVII. Deste modo, dálle o significado de ser un fenómeno vinculado á mitoloxía europea, é dicir, máis que da procesión de ánimas da tradición cristiá[3].
Tamén sabemos de Xoán Cuveiro Piñol que a crenza para el se aproxima ao "sluagh"[4][5] e á "cazaría salvaxe" vencellándoa ao tronco indoeuropeo[1].
Por outra banda, o antropólogo Carmelo Lisón Tolosana publicou unha investigación etnográfica sobre a Santa Compaña, onde di que esta crenza, aínda viva no século XX en Galicia, está vencellada a un mito xermánico, a cazaría salvaxe, que difundiron as invasións destes pobos durante a Alta Idade Media co nome de estandiga ao longo de toda a Hispania[3]. O mito axiña sería cristianizado. Porén, hai outras fontes que apuntan a unha posible orixe celta[5][6]. A lenda da cazaría salvaxe e as crenzas das culturas célticas van polo tronco dunha crenza antiga, o que supón que se trata de maxia na súa función de acceder ao coñecemento. A herdanza da Santa Compaña dos mitos xermánicos, bastante compartida polos intelectuais, non convenceu a Vicente Risco[7], quen supón que o aspecto máxico da Compaña é só unha manifestación de relixiosidade fóra das normas e regras da relixión vixente. Nos elementos da descrición atópase por unha banda o mundo da realidade, os lugares da parroquia, xente da aldea viva ou morta, e por outra banda referentes do imaxinario colectivo de códigos e símbolos culturais que vinculan a visión a conceptos.
OS NOMES
Os diferentes nomes da crenza levan consigo un significado que permite atopar a relación establecida entre o fenómeno propio a Galicia e mais a cultura occidental. Os diferentes nomes tamén teñen un uso distinto segundo as zonas xeográficas, sendo isto unha proba do xenio creativo da xente de Galicia en canto á vixencia dun mito da humanidade (neste caso un mito europeo) na súa propia cultura[3]. Destas dúas razóns pódese comprender que o nome atribuído por cada zona corresponde a unha adaptación particular da crenza, a cal estará máis ou menos preto dun dos tres tipos enunciados.
- Compañía, Compaña
- As da noite, antaruxada, avisóns, avexón,
- Enxamio, estadea, estantiga, estandiga, estadeíña son as formas que máis conectan coa lenda xermánica.
- Hoste, chamada nalgures ao formar a comitiva algo semellante a unha hoste ou mesnada. Hoste e hostilla pódense entender como exército, inimigo ou peregrino[1].
- Pantaruxada [8][9],
- Pantalla, en opinión de Vicente Risco, fusión dos termos «pantasma» e mais «espantallo». Pantalla úsase en Beariz, podendo consideralo unha referencia ao medo de pan, igual cá palabra pánico indo en certa instancia ata o deus Pan; sen esquecer as máscaras do antroido de Xinzo de Limia, tamén coñecidas como pantallas[1].
- Procesión das ánimas, aplicado especialmente no sur de Galicia, sobre todo en Ourense.
- Rolda, roldiña
- Visión,
- Visita,
- Xaira, nome recollido por Martín Sarmiento como usado na zona de Ourense no século XVIII[1].
- Xáns, tamén recollido por Martín Sarmiento na rexión de Ourense (jáns, xáns)[3], pantasmas de vivos[1].
- Sociedade do Óso sociedade de xente que vive tanto neste mundo como no alén e que percorren os camiños igual cá Santa Compaña[1].
- Xás, pantasmas, ánimas en pena, que andan de noite para danar aos vivos[1].
Segundo o Dicionario dos seres míticos galegos, os termos Santa Compaña e Santa Compañía son nomes erróneos por contaminación culta, aínda que poidan usarse de xeito eufemístico nalgures, dado que a Compaña non é santa[1]. Lisón Tolosana concorda en que Santa Compaña é unha expresión que serve para denominala, en particular polos eruditos, pero que non é utilizada, ou moi escasamente, polos crentes. A expresión vén do latín "sanctam cum pania", que pode asemellarse a "santa compaña"[Cómpre referencia]. Non obstante, unha tradución máis literal sería "que comen do mesmo pan", seria referíndose ao convite funeral no cal as ánimas levan os vivos para a procesión, sendo necesario finxir comer os manxares propostos e comendo un alimento propio aínda que sexa pan que se leve no peto para liberarse.
Na mitoloxía asturiana. A Güestia.
Na tradición estremeña. Corteju de Genti de Muerti.
No antigo reino de León. A Estadea e a Hoste de Ánimas.
Na ribeira do Guadiana ao seu paso por Huelva.
No reino de Granada. A Procesión dos Mortos
DESCRIPCIÓN
Non existe ningunha descrición consensuada sobre o que é a procesión. Cada testemuña da crenza, e o número é moi importante, pode case por si ter unha descrición diferente. De todos os xeitos, o fenómeno, descrito por aquel que o viu ou comunicado por outros, é sempre unha realización singular. Non obstante, convén reter as posibilidades do tipo de comitiva. A comitiva pode ser semellante á da cazaría salvaxe (Wild Hunt) dirixida por Odín (ou un dos seus substitutos) ou unha das variantes do mundo imaxinario e simbolico da idade media como a Mesnie Hellequin en Francia onde o que é destacable é a brutalidade. A comitiva pode referirse á hoste antiga das ánimas en procesión. Sen esquecer que pode tamén ser unha derivación de procesión de meigas[1].
Máis alá da multitude das descricións individuais, convén distinguir elementos sobre varios rexistros. Hai aquel que ve a Santa Compaña e hai aqueles que se poden chamar os "crentes", que cren na súa existencia ou que a dubidan vivindo no ámbito da súa crenza. No relato, hai elementos da vida material que cada un pode recoñecer como unha realidade da súa vida cotiá (os lugares da parroquia, a igrexa, as casas, a fonte etc.), elementos que teñen unha realidade mental (as ánimas, os defuntos etc.) así como elementos ficticios que só serven de decoración (o ambiente nocturno, as luces opacas, os murmurios inintelixibles, os corpos brancos e pálidos etc.). Dentro dos elementos que teñen realidade mental pódense distinguir naquelas ánimas da procesión que son de xente coñecida, vivos ou mortos, daqueles que son figuras sen relación cos veciños.
 |
| Imaxe da película "O Apóstolo" |
A persoa viva que precede esta procesión pode tratarse tanto dun home como dunha muller, dependendo de se o patrón da parroquia é santo ou santa. Ademais, o portador da cruz non pode en ningún momento volve-la cabeza nin renunciar aos seus cargos precedendo á Santa Compaña. Só será ceibado cando atope a outra persoa polo camiño a quen lle entregar a cruz e mailo caldeiro, momento no que estoutro pasará a substituílo.
Para zafarse desta obriga de substitución, a persoa que vexa pasar á Santa Compaña debe trazar un circo no chan e deitarse boca abaixo sen mirarlle á cara a ningún espírito. Mentres tanto, a persoa que leva a cruz e o balde vólvese máis branco e vai aldelgazando a cada paso que dá, ata que consegue darlle o caldeiro a outro.
 |
| Ilustración I (A Santa Compaña) .Camilo Diaz Baliño. Circa 1920-1923 |
O que si é comunmente aceptado é que a Compaña bota medo, xa que é considerada como sinal de morte. Pode ser porque a Compaña visita todas aquelas casas nas que axiña haberá un pasamento. Pode ser porque a Compaña necesita dun vivo que leve a cruz e anda ás portas pedindo compañía. Cuveiro Piñol, no seu Diccionario Gallego (1876), escribe:
Pode ser porque as ánimas da Compaña poden maltratar a xente que atopan polos camiños e ata poden ir molestar á xente na súa casa.
Malia que na maioría das historias a Santa Compaña realiza as súas aparicións de noite, hai tamén casos citados nos que se fala de saídas diúrnas. A frecuencia pode ser de todas as noitas á mesma hora como non. Cada visión é unha recreación e en cada localidade vai evolucionar segundo as necesidades socio-culturaís do grupo onde está vixente.
 |
| Mapa realizado por Lisón Tolosana |
PRESENZA NAS ARTES
-PINTURA E ILUSTRACIÓN
Cultivou amplamente o tema da Santa Compaña. Se a primeira aparición deste tema na súa produción foi en 1919 en forma de cadro, logo viuse plasmada en forma de ilustracións e mesmo escenografías. As ilustracións mais antigas están datadas de forma case inmediata a esta obra. En 1920 o artista fixo unha versión na cal os esqueletes marchan un tras outro, camiñando cada un deles cunha vela da cal flotan volutas de fume. As seguintes versións que fixo resultan interesantes porque a Santa Compaña aparece interpretada, ben cunha sensibilidade lírica ou baixo o prisma do Humorismo. Leer artigo completo aquí
-ESCULTURA
-A LITERATURA
O tema das procesións de mortos e/ou de ánimas é propio da literatura e das tradicións culturais da Europa occidental dende a Idade Media. A zona xeográfica "galega" na que a Santa Compaña influíu máis notoriamente considérase que é o territorio correspondente á antiga Gallaecia, incluíndo o norte de Portugal e Asturias[1], xa que esta zona posúe características que a identifican como unha comunidade, reflectidas nos seus contos e na súa literatura e testemuñas do fenómeno.
A crenza na Santa Compaña, analizada por Vicente Risco como unha tradición cristiá de poucas pegadas anteriores, está rexistrada por outras fontes anteriores vinculada a tradicións europeas de raigame diferente, integrada máis ou menos ao cristianismo. Recollendo isto por exemplo Martín Sarmiento despois da súa viaxe a Galicia como elemento da antiga cultura aínda vixente. Logo, nos séculos seguintes, atópase en dicionarios, almanaques e na literatura, con máis ou menos consideración da súa función na cultura tradicional galega. Ramón María del Valle-Inclán deulle o toque máis poético. Está tamén estudada dende finais do século XX coma un elemento da antropoloxía cultural galega.
"Es anunciar la muerte, con un año de anticipación, a aquel á quien le hueste visita. Cuando su fin está próximo, las visitas menudean.
Queda dicho que esta creencia es general, y que se presentan numerosas variantes. Si se recogiesen todas, se conocerían mejor esta curiosa superstición, pues apenas hay una que no contenga un rasgo especial e interesante para el caso. Entre los más curiosos, ponemos uno importante y que ni siquiera se halla indicado en las demás tradiciones de la Compaña, y es que en la de Orense se asegura que estas procesiones no se hacen tan solo por la noche, si no que en ocasiones (aunque extraordinarias) salen también por el día, peso sólo a las doce."
Murguía completou a súa caracterización apuntando que…
"Tiene su leyenda más o menos complicada, y son por lo tanto numerosas las variantes, sin que por eso dejen de convenir en lo esencial. Igual en el fondo y hasta en los detalles á las de igual índole en Francia, nuestra Compaña equivale á la mesnie, asi como la estadea, á la hoste. No falta nunca el guía ó predecesor, en Bergantiños, el carnero negro (¿personificación del diablo?) y en Orense, al primer caminante que encuentran y al cual obligan á marchar á la cabeza de la infernal compañía."
A obra de Castelao. (escrita e artística) Un ollo de vidro – Memorias dun esquelete (1922) apareceu nos mesmos anos nos que Díaz Baliño e Risco estaban a dar pulo as obras citadas. Castelao ven a sumar as influencias dos seus coetáneos, facéndose visible por exemplo na forma de concibir os esqueletes e a propia historia. A estas influencias aporta o seu propio talento creativo, realizando ilustracións dun claro aspecto expresionista que ben poden retomar a as imaxes de Hamlet pintadas por artistas do século XIX como Delacroix ou Danza Macabra de Holbein.
Máis información aquí
-CINEMA
A noite dos mortos vivintes
É considerada a base de todo o xénero zombi, influenciou a varias xeracións e posiblemente series como “The Walking Dead” non existirían se esta película non fose rodada. O seu creador e director foi George A. Romero, un estadounidense director de culto considerado un dos grandes xenios do terror de todos os tempos. O que poucos saben é que o seu pai naceu na Coruña, que dous das súas tías que vivían a cabalo entre Galicia e os Estados Unidos financiaron a súa película e que Romero inspirouse nas historias que de pequeno contábanlle sobre a Santa Compaña para crear a súa ópera prima, a película que inaugurou un novo xénero e que lle converteu no pai dos zombis modernos.( ver artigo completo aquí )
O Bosque Animado
E un filme de cinema español dirixido en 1987 por José Luis Cuerda. A película está baseada na novela homónima do galego Wenceslao Fernández Flórez. Foi rodada no concello de Sobrado. O argumento da historia transcorre nun bosque fantástico dunha aldea galega do rural "naqueles anos nos que unha galiña custaba dúas pesetas e o bosque de Cecebre era máis extenso e máis frondoso". As personaxes da película: un bandido que intenta asaltar algo, un poceiro coxo, unha ánima en pena, unha muller farta da explotación laboral á que a súa tía somete e que decide buscarse a vida pola cidade, un meniño rebuldeiro cunha irmá tamén cativa que traballa máis que dorme, unhas solteironas da capital (Amparo Baró e Alicia Hermida) que foron á aldea para se relaxar, o cura, o garda civil e o señor do pazo chamado o D'Abondo. ver clip da lenda da santa compaña na película.(máis info aquí)
O Apóstolo- longametraxe de animación
- Accede á info sobre a película en galego , castellán o inglés
--Trailer da película aquí
- 82 min
- Versión orixinal en galego ou castelán, subtítulos en 19 idiomas
1980 A liga máxica https://youtu.be/Ou2JcV6UFd5s?se=v9AnyA00Np2k_aZ2
2018, RTVE lanzou O punto frío, unha serie baseada na Santa Compaña
-MÚSICA
Tamén algúns músicos e bandas recollen o tema nalgunhas das súas obras, é o caso de Golpes Bajos[18], Mägo de Oz e Los Suaves, por exemplo.
O nome da banda de rock Heredeiros da Crus está tomado directamente do mito da Santa Compaña [Cómpre referencia].
Unha banda de rock de Rianxo chamada Santa Compaña ten un tema titulado "Urco".
-ICONOGRAFÍA
AS TESTEMUÑAS
PORQUÉ HOXE NON SE APARECE
ACTUALIDADE
O tema da Santa Compaña recóllese na cultura popular en forma de espectáculos[11][12][13] e incluso cómics[14].
Esta procesión anda espallada por Internet, tanto como curiosidade acerca de Galicia[15] como combinada co paranormal[16][17].
- 1- Diccionario dos seres míticos galegos, Xoán R. Cuba, Antonio Reigosa e Xosé Miranda, Edicións Xerais de Galicia, 1999, ISBN 84-8302-363-6.
- 2-↑ Un anaco do libro Algunas calas en los orígenes del gallego de Andrés Suárez, dixitalidazado por Google.
- 3-↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 La Santa Compaña. Fantasías reales. Realidades Fantásticas., Carmelo Lisón Tolosana, Ediciones Akal S.A., Madrid, España, 1998. ISBN 84-460-0943-9.
- 4-↑ Véxase na Wikipedia portuguesa pt:Sluagh.
- 5-↑ 5,0 5,1 "Manuel ALBERRO Inst. of Cornish Studies University of Exeter". Arquivado dende o orixinal o 05 de novembro de 2007. Consultado o 04 de marzo de 2009.
- 6-↑ Galicia Máxica: A Santa Compaña Arquivado 06 de xaneiro de 2006 en Wayback Machine. patrimonio de Galicia en Nueva Acrópolis de Vigo.
- 7-↑ El tema de la caza salvaje en los petroglifos gallegos Arquivado 06 de xaneiro de 2009 en Wayback Machine. (Véxase a sección 3 Tránsito vertical.)
- 8-↑ IES As Mariñas.
- 9-↑ [https://books.google.es/books?id=RRg6EAAAQBAJ&pg=PT246&lpg=PT246&dq=pantaruxada&source=bl&ots=e--M5cFVlm&sig=ACfU3U1EwIJl8RxJMQPyIkTUhi3Y_9E6nA&hl=es&sa=X&ved=2ahUKEwi70JLJ1s75AhWRxoUKHb-FAw0Q6AF6BAgZEAM#v=onepage&q=pantaruxada&f=false Blake Aguilar: Entes malignos.
- 10-↑ ISBN 978-84-9782-869-7
- 11↑ "Ficha de espetáculo". Arquivado dende o orixinal o 29 de marzo de 2009. Consultado o 22 de febreiro de 2009.
- 12-↑ "Teatro". Arquivado dende o orixinal o 04 de marzo de 2016. Consultado o 22 de febreiro de 2009.
- 13-↑ Rodaxe do filme Lume na alma sobre a Santa Compaña en LaVozdeGalicia.es, 17/12/2008. Consultado o 21/02/2009.
- 14-↑ "Ourense acolle a presentación de “A Santa Compaña”, nova entrega das aventuras de Trasmallo" 5/10/2007. Consultado o 21/02/2009.
- 15-↑ A Santa Compaña mito e lenda de Galicia Arquivado 03 de febreiro de 2009 en Wayback Machine. (en castelán)
- 16-↑ A Santa Compaña en mundoparanoraml (en castelán)
- 17-↑ "A Santa Compaña en escalofrio.com". Arquivado dende o orixinal o 21 de febreiro de 2009. Consultado o 22 de febreiro de 2009.
- 18-↑ A Santa Compaña Arquivado 01 de xaneiro de 2009 en Wayback Machine. de Golpes Bajos.
Comentarios
Publicar un comentario